Aκι ( Blighia sapida).

Ακι - Blighia sapida

Το Aκι (άκι - Ackee) (Blighia sapida), γνωστό επίσης ως achee και μήλο ackee ή ayee είναι καρπός, μέλος των Σαπινδοειδών (οικογένεια soapberry), όπως το λίτσι και το longan. Είναι ενδημικό στην τροπική Δυτική Αφρική, στις περιοχές των Καμερούν, Γκαμπόν, Σάο Τομέ και Πρίνσιπε, Μπενίν, Μπουρκίνα Φάσο, Ακτή Ελεφαντοστού, Γκάμπια, Γκάνα, Γουινέα, Γουινέα Μπισσάου, Μάλι, Νιγηρία, Σενεγάλη, Σιέρρα Λεόνε και Τόγκο. Στη Γιορούμπα είναι γνωστό ως isin.

Το επιστημονικό όνομα δόθηκε προς τιμά του Captain William Bligh, ο οποίος μετέφερε καρπούς από την Τζαμάικα στους Βασιλικούς Βοτανικούς Κήπους στο Kew της Αγγλίας το 1793, όπου μελετήθηκαν από σχετικούς επιστήμονες. Το αγγλικό κοινό όνομα προέρχεται από τη Δυτική Αφρική Akan akye fufo.

Ο καρπός εισήχθη στη Τζαμάικα από τη Δυτική Αφρική πριν από το 1778. Από τότε έχει γίνει σημαντικό χαρακτηριστικό στις διάφορες κουζίνες της Καραϊβικής, ενώ καλλιεργείται και σε άλλες τροπικές και υποτροπικές περιοχές, σε όλο τον κόσμο.

Με ευνοϊκές συνθήκες, το δέντρο μπορεί να φτάσει μέχρι και 25 μ. σε ύψος, αν και το συνηθέστερο ύψος του είναι 10 έως 15 μ. (30 έως 50 πόδια), με ευθύ, τραχύ κορμό που στηρίζει ένα πυκνόφυλλο στρογγυλεμένο στέμμα. Ο φλοιός είναι λείος και έχει ανοιχτό γκρι χρώμα.

Τα φύλλα είναι μεγάλα και σύνθετα, αποτελούμενα από γυαλιστερά πράσινα οβάλ φυλλάρια, καθένα μήκους 12 έως 20 εκατοστών και διατεταγμένα ανά ζεύγη κατά μήκος. Ένα τυπικό φύλλο αποτελείται από τρία έως πέντε ζεύγη φυλλαρίων και η πυκνή τους διάταξη προσφέρει παχύ ίσκιο. Παραμένουν στο δέντρο όλες τις εποχές του χρόνου.

Τα λουλούδια είναι μικρά και όχι αξιόλογα, σε κρεμ χρώμα, είτε αμφιφυλόφιλα είτε αρσενικά και συγκραιτούνται σε διακλαδισμένες συστάδες που εμφανίζονται στα άκρα των κλαδιών, αν και μερικές καλύπτονται από τα φύλλα. Οι ταξιανθίες είναι αρωματικές, μήκους μέχρι 20 εκατοστών.  Κάθε λουλούδι έχει πέντε άσπρο- πρασινωπά πέταλα. Σε εποχιακά ξηρές περιοχές ανθίζουν κατά την έναρξη της εποχής των βροχών, αλλά σε περιοχές όπου η ξηρή περίοδος είναι μικρή ή όπου επικρατούν υγρές συνθήκες ανθίζουν και σβήνουν καθ 'όλη τη διάρκεια του έτους.

Μετά τα λουλούδια εμφανίζονται οι καρποί με σχήμα καμπάνας και χρώμα ανοιχτό πράσινο, που γίνεται λαμπερό κόκκινο όταν ωριμάσουν. Ο καρπός έχει ένα παχύ ινώδες κέλυφος που διασπάται στη βάση όταν είναι πλήρως ώριμο, χωρίζοντάς το σε τρία τμήματα, κάθε ένα από τα οποία προστατεύει ένα μαλακό, ανοιχτό κίτρινο ή κρεμώδες υμένα με ένα γυαλιστερό μαύρο σπόρο. Οι καρποί συνήθως ζυγίζουν 100-200 γραμμάρια.

Υπάρχουν δύο επώνυμες ποικιλίες καλλιέργειας, η «Butter» με μαλακή, έντονα κίτρινη αρίλλα (υμένα) και η «Cheese» με κάπως πιο σφιχτή, κρεμ χρώματος αρίλλα. Όλα τα μέρη του φρούτου είναι δηλητηριώδη, όμως τα αρίλλα τρώγονται σε ορισμένες χώρες, ιδιαίτερα στην Τζαμάικα, όπου έχουν υιοθετηθεί ως εθνικά φρούτα.

Αν και είναι ενδημικό στη Δυτική Αφρική, η χρήση του ackee στη διατροφή είναι ιδιαίτερα εμφανής στην κουζίνα της Τζαμάικα. Το Ackee είναι το εθνικό φρούτο της Τζαμάικας, ενώ το ackee και το saltfish είναι το εθνικό πιάτο. Μια ντόπια εταιρεία κάνει ακόμη και κρασί ackee.

Το Ackee έφτασε πρώτα στην Τζαμάικα και αργότερα στην Αϊτή, την Κούβα, τα Μπαρμπάντος και αλλού. Στη συνέχεια εισήχθη στη Φλόριντα στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Οι λοβοί του Ackee πρέπει να παραμείνουν και να ωριμάσουν στο δέντρο πριν συλλεχτούν. Πριν από το μαγείρεμα, οι σπόροι καθαρίζονται από τη μεμβράνη και πλένονται. Στη συνέχεια βράζονται για περίπου 5 λεπτά και το νερό πετιεται. 

Μετά την αφαίρεση και το πέταμα των σπόρων, οι αρίλλες καθαρίζονται προσεκτικά, κρατώντας μόνο τη μαλακή κίτρινη ή κρεμ χρώματος σάρκα που στη συνέχεια σιγοβράζει, συνήθως σε ελαφρώς αλατισμένο νερό. Στο τέλος της διαδικασίας σιγοβράσματος, το νερό στραγγίζεται και πετιέται για προφύλαξη. Τα αποστραγγιζόμενα και μαλακωμένα αρίλλια στη συνέχεια σοτάρονται και αρταίνονται συνήθως με μαύρο πιπέρι, βότανα και μπαχαρικά. Στη Τζαμάικα, προστίθενται νιφάδες ψαριών που διατηρούνται με αλάτι για να δημιουργήσουν το πιο εκλεπτυσμένο πιάτο της χώρας, "Ackee and Saltfish". Όταν μαγειρεύονται έχουν μια μαλακή, βουτυρώδη υφή σαν αβοκάντο και μια ευχάριστη, ελαφρώς σαν καρυδιού γεύση.

Τα ψημένα αρίλλια περιέχουν υψηλά επίπεδα βιταμινών Α, Β1 (Θειαμίνη), Β2 (Ριβοφλαβίνη), Β3 (Νιασίνη) και Γ (Ασκορβικό οξύ), καθώς και υψηλά επίπεδα Ολεϊκού οξέος, λιπαρού οξέος Ωμέγα-9 που βοηθά στη διατήρηση της χοληστερόλης στο αίμα σε υγιή επίπεδα.

Οι αποξηραμένοι σπόροι, τα φρούτα, ο φλοιός και τα φύλλα χρησιμοποιούνται ιατρικώς.

Τα μη ώριμα ή μη βρώσιμα τμήματα του καρπού περιέχουν τις τοξίνες υπογλυκίνη Α και υπογλυκίνη Β. Η υπογλυκίνη Α απαντάται τόσο στους σπόρους όσο και στα άρυλα, ενώ η υπογλυκίνη Β βρίσκεται μόνο στους σπόρους. Αυτά τα δύο μόρια μετατρέπονται στο σώμα σε μεθυλενο-κυκλοπροπυλο-οξικό οξύ (MCPA). Η υπογλυκίνη Α και η MCPA είναι και τα δύο τοξικά. Η MCPA και η υπογλυκίνη Α αναστέλλουν διάφορα ένζυμα που εμπλέκονται στη διάσπαση των ενώσεων acyl CoA, συχνά δεσμευόμενα μη αναστρέψιμα σε συνένζυμα Α, καρνιτίνη και καρνιτίνη ακυλοτρανσφεράσες Ι και ΙΙ, μειώνοντας τη βιοδιαθεσιμότητά τους και κατά συνέπεια αναστέλλοντας την βήτα οξείδωση των λιπαρών οξέων. Η οξείδωση βήτα παρέχει κανονικά στον οργανισμό τα ΑΤΡ, NADH και ακετύλιο CoA, τα οποία χρησιμοποιούνται για τη συμπλήρωση της ενέργειας που παράγεται από τη γλυκόλυση. Επομένως, τα αποθέματα γλυκόζης εξαντλούνται οδηγώντας σε υπογλυκαιμία. Κλινικά, αυτή η κατάσταση ονομάζεται τζαμαϊκανή νόσος έμετου. Αυτές οι επιδράσεις εμφανίζονται μόνο όταν καταναλώνονται οι άγριοι καρποί.

Τα δέντρα Ackee παράγουν ξύλο μεσαίου βάρους, που κυμαίνεται από 600 έως 650 κιλά ανά κυβικό μέτρο, και φημίζονται για καλή φυσική αντοχή στη σήψη, στη φθορά και στα έντομα που τρυπούν το ξύλο, αν και αυτό δεν έχει ερευνηθεί αρκετά. Το εγκάρδιο τμήμα είναι ανοιχτόχρωμο από χρυσό έως πορτοκαλί-καφέ.

Τα κούτσουρα από τους κορμούς, όταν είναι διαθέσιμα, πριονίζονται σε σανίδες κυρίως για την κατασκευή επίπλων ή σε δοκούς για τραβέρσες. Ωστόσο, τα δένδρα συνήθως δεν κόβονται σε περιοχές όπου τα φρούτα τρώγονται και έχουν οικονομική σημασία. Τα κλαδιά κόβονται για καυσόξυλα και για την παραγωγή ξυλάνθρακα.

Οι μέλισσες έχουν παρατηρηθεί με έντονη δραστηριότητα στα λουλούδια, αλλά η σημασία του δέντρου για την παραγωγή μελιού είναι άγνωστη.

Πηγή:
https://en.wikipedia.org/wiki/Ackee
https://www.iplantz.com/plant/221/blighia-sapida/