Η βανίλια (βανίλια ορχιδέα - Vanilla Orchid) είναι ένα ανθοφόρο γένος φυτών που αποτελείται από 110 περίπου είδη της οικογένειας των ορχιδέων (Orchidaceae). Το πιο γνωστό μέλος είναι η πλατύφυλλη βανίλια (V. planifolia), από την οποία προέρχεται η εμπορική αρωματική ουσία της βανίλιας. Είναι η μόνη ορχιδέα που χρησιμοποιείται ευρέως για βιομηχανικούς σκοπούς (στη βιομηχανία τροφίμων και στη βιομηχανία καλλυντικών). Άλλο είδος, που συχνά καλλιεργείται για εμπορικούς λόγους, αλλά όχι σε βιομηχανική κλίμακα είναι η Pompona Vanilla (Β. pompona).

Αυτό το γένος αειθαλών φυτών εμφανίζεται παγκοσμίως σε τροπικές και υποτροπικές περιοχές, από την τροπική Αμερική ως την τροπική Ασία, τη Νέα Γουινέα και τη Δυτική Αφρική. Οι αρωματικές ουσίες και οι ιδιότητες των φυτών του γένους ήταν γνωστές από την εποχή των Αζτέκων. Το γένος καθιερώθηκε το 1754 από τον Plumier, που βασίστηκε στον J. Miller. Το όνομα προήλθε από την ισπανική λέξη "vainilla", υποκοριστική μορφή της λέξης "vaina" (που σημαίνει «περίβλημα»), η οποία με τη σειρά της προέρχεται από το λατινικό "vagina" (που σημαίνει «κόλπο»).

Η Vanilla Fragrans, επίσης γνωστή ως Vanilla Planifolia , είναι ένα αναρριχητικό, ενδημικό φυτό του Μεξικού. Ο διάσημος θαλασσοπόρος Hernan Cortes ήταν ο πρώτος που ανακάλυψε και μετέφερε το φυτό της βανίλιας στην Ευρώπη. Πριν από την ανακάλυψή του, οι Αζτέκοι χρησιμοποιούσαν τη βανίλια για να αρωματίσουν ένα ρόφημα από σοκολάτα. Είναι τεκμηριωμένο ότι το φυτό αυτό δόθηκε από τον Αυτοκράτορα Montezuma στους Ισπανούς Conquistadors το 1518 που το έφεραν στην Ευρώπη.

Η βανίλια καλλιεργήθηκε για τους μακριούς λοβούς της από την φυλή Totonac του Μεξικού πριν οι Αζτέκοι ανέλθουν στην εξουσία. Λέγεται ότι "οι Tontonacas ακόμα και σήμερα μεγαλώνουν κλήματα βανίλιας, με σχεδόν θρησκευτική ευλάβεια, γιατί σύμφωνα με τα πιστεύω τους το φυτό ήταν ένα δώρο από τους θεούς... Η βανίλια είναι ένα ευχάριστο, αρωματικό αφροδισιακό. Η παλιά παράδοση των Totonac αναφέρει ότι η Xanat, η νεαρή κόρη της Μεξικανής θεάς της γονιμότητας, αγάπησε έναν νεαρό Totonac. Ανίκανη να τον παντρευτεί λόγω της θεϊκής φύσης της, μεταμορφώθηκε η ίδια σε ένα φυτό που θα μπορούσε να προσφέρει απόλαυση και ευτυχία. Έγινε η βανίλια ορχιδέα, έτσι ώστε να ανήκει για πάντα στον θνητό έρωτά της και στον κόσμο του. Οι ντόπιοι κάτοικοι συνεχίζουν να γιορτάζουν το φεστιβάλ βανίλιας με πανηγύρια και χορούς, στο τέλος κάθε συγκομιδής."

Με την εισαγωγή του μπαχαρικού στην Ευρώπη, άρχισε να κάνει τον κύκλο του στις ευρωπαϊκές κουζίνες, αρωματίζοντας ιδιαιτέρως το κακάο, γνωστό αλλιώς σαν σοκολάτα. Οι Γάλλοι ήταν αυτοί που ξεκίνησαν την καλλιέργεια αυτού του "φασολιού" σε σημαντικό βαθμό στον Ινδικό Ωκεανό και κυρίως στη Μαδαγασκάρη.  Η βανίλια καλλιεργήθηκε στην Αφρική για πρώτη φορά στα μέσα του 19ου αιώνα από τον Edmond Albius. Ο Albius ήταν ένας σκλάβος που ζούσε στο γαλλικό νησί Ρεϋνιόν, κοντά στη Μαδαγασκάρη. Ο Albius ήταν ο πρώτος που γονιμοποίησε το άνθος της βανίλιας με το χέρι. Η "Bourbon", από το νησί Reunion, είναι γνωστή ως την πιο εντατική και ισορροπημένη ποικιλία βανίλιας στον κόσμο. Η Μαδαγασκάρη ήταν η πρώτη χώρα παραγωγός της βανίλιας.

Οι βανίλιες ορχιδέες είναι αναρριχητικά, μονόκλωνα φυτά και μοιάζουν με αμπέλι. Σχηματίζουν μακριά, λεπτά στελέχη με μήκος πάνω από 35m και με εναλλασσόμενα φύλλα, που απλώνονται σε όλο το μήκος τους. Τα μικρά, στενόμακρα, σκουροπράσινα φύλλα της Βανίλιας είναι παχιά και δερματώδη, ακόμη και σαρκώδη σε κάποια είδη. Αλλά υπάρχει επίσης ένας σημαντικός αριθμός ειδών που τα φύλλα τους μειώνονται κλιμακωτά ή έχουν σχεδόν καθόλου ή παντελώς καθόλου φύλλα και φαίνεται ότι χρησιμοποιούν τα πράσινα αναρριχόμενα στελέχη τους για τη φωτοσύνθεση. Μακριές και δυνατές εναέριες ρίζες αναπτύσσονται σε κάθε όζο του μίσχου.

Τα βραχύβια (με μικρή διάρκεια ζωής) λουλούδια αναπτύσσονται σε βοτρυοειδείς ταξιανθίες από τις μασχάλες των φύλλων, είναι διαδοχικά με κοντούς μίσχους ή συμμετρικά. Μπορεί να υπάρχουν μέχρι και 100 άνθη σε μία μόνο βότρυ (τσαμπί), αλλά συνήθως δεν υπερβαίνουν τα 20. Τα λουλούδια είναι αρκετά μεγάλα και ελκυστικά με λευκό, πράσινο, πρασινοκίτρινο ή κρεμ χρώμα. Τα σέπαλα και τα πέταλα των λουλουδιών είναι παρόμοια. Στην κορυφή τους έχουν ένα σωληνωτό πέταλο που περιβάλλει μια μακριά, σκληρόχνουδη στήλη, ανοίγοντας όπως η απόληξη του κώνου μιας σάλπιγγας. Ο ανθήρας είναι στην κορυφή της στήλης και κρέμεται πέρα από το στίγμα. Τα περισσότερα λουλούδια βανίλιας έχουν ένα γλυκό άρωμα.

Η ανθοφορία εμφανίζεται μόνο όταν τα λουλούδια έχουν αναπτυχθεί πλήρως. Κάθε λουλούδι ανοίγει το πρωί και κλείνει αργά το απόγευμα της ίδιας ημέρας, για να μην ανοίξει εκ νέου. Αν η γονιμοποίηση δεν έχει συμβεί εν τω μεταξύ, θα πέσει το άνθος, χωρίς δεύτερη ευκαιρία. Τα λουλούδια αυτογονιμοποιούνται, αλλά χρειάζεται επικονιαστής για να εκπληρωθεί αυτή η αποστολή. Τα λουλούδια προφανώς χρειάζονται γονιμοποίηση από άκεντρες μέλισσες, καθώς και από ορισμένα είδη πουλιών (όπως το κολίμπρι), που επισκέπτονται τα άνθη κυρίως για το νέκταρ. Αλλά η γονιμοποίηση με το χέρι είναι η πιο αξιόπιστη μέθοδος, όταν η Vanilla καλλιεργείται για εμπορική εκμετάλλευση. Σε άγρια κατάσταση, η πιθανότητα γονιμοποίησης είναι μικρότερη από 1%. Για σταθερή παραγωγή καρπών, τα άνθη πρέπει να επικονιαστούν με το χέρι, όταν γίνεται καλλιέργεια σε φάρμες. Οι επικονιαστές λουλουδιών μπορούν να γονιμοποιήσουν περίπου 1.000 λουλούδια την ημέρα.  

Το φυτό της βανίλιας το χρησιμοποιούν για να τρέφονται οι προνύμφες από μερικά είδη λεπιδοπτέρων, όπως οι σκωροπεταλούδες.  Στις φυτείες βανίλιας φυτεύονται κάποια είδη δέντρων, ώστε να διευκολύνουν την αναρρίχηση των φυτών βανίλιας. Όταν οι φυτείες είναι εκτός σεζόν ή όταν εγκαταλείπονται μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως καταφύγιο από ζώα του ανοιχτού δάσους, όπως μικρές σαύρες.

Ο καρπός παράγεται μόνο από ώριμα φυτά, τα οποία φτάνουν συνήθως πάνω από 3 μέτρα ύψος. Ο καρπός αποκαλείται "φασόλι βανίλιας", αν και τα κανονικά φασόλια είναι ψυχανθή δικοτυλήδονα, και δεν έχουν καμία απολύτως σχέση με τις ορχιδέες.  Ο καρπός της βανίλιας είναι τεχνικά, μια επιμήκης, σαρκώδης κάψουλα, που ανοίγει αργότερα και έχει μήκος 10-20 εκ. περίπου. Ωριμάζει σταδιακά για 5 - 9 μήνες μετά την ανθοφορία, παίρνοντας τελικά μαύρο χρώμα και αναδίδοντας έντονη, ευχάριστη μυρωδιά. Σ' αυτό το στάδιο μπορούν να συλλεχθούν και να αφυγρανθούν. Η αφυδάτωση των ενζύμων και η ξήρανση των λοβών, ελαχιστοποιεί την απώλεια των αιθέριων ελαίων. Το εκχύλισμα της βανίλιας προέρχεται από αυτό το τμήμα του φυτού, το λοβό. Κάθε λοβός περιέχει χιλιάδες λεπτούς σπόρους, αλλά είναι ο λοβός που χρησιμοποιείται για να δώσει το άρωμα της βανίλιας.

Η Βανίλια είναι η μοναδική ορχιδέα που μπορεί να παράγει φαγώσιμους καρπούς. Η διαδικασία μετατροπής της βανίλιας σε μπαχαρικό είναι πολύ μεγάλη και περίπλοκη. Ως εκ τούτου, η βανίλια είναι ένα από τα πιο ακριβά μπαχαρικά στον κόσμο. Έχουν σημειώσει πρόοδο οι επιστημονικές έρευνες, που χρησιμοποιώντας ιστό αναπαραγωγής (μερίστωμα), προσπαθούν να μεγαλώσουν αυτήν την ορχιδέα πιο εύκολα και πιο οικονομικά για να παράγει περισσότερους λοβούς σπόρων ή "φασόλια" βανίλιας για εμπορική χρήση.