Ο Φοίνικας του Θεόφραστου (Phoenix theophrastii). (Από τον Νίκο Θυμάκη)

Ιστορικά στοιχεία

Στο πανέμορφο νησί της Κρήτης, που πολλοί από εμάς ονειρεύονται τις καλύτερες διακοπές, υπάρχει πλούσια χλωρίδα, τόσο σε πλήθος όσο και σε ποικιλομορφία. Πολλά από τα φυτά αυτά ευδοκιμούν αποκλειστικά στην Κρήτη. Ένα από αυτά είναι ο φοίνικας του Θεόφραστου (Phoenix theophrastii), ο οποίος συγκαταλέγεται στα «είδη υπό εξαφάνιση» και του οποίου ο τελευταίος πληθυσμός βρίσκεται στο Βάι (Βάι = Φοίνικας, είναι μινωική λέξη) και αποτελεί το γνωστό «φοινικόδασος». Σημαντικός είναι και ο πληθυσμός που βρίσκεται στην Πρέβελη. Μερικά φυτά βρίσκονται σε νησιά του νοτίου Αιγαίου, στο Ρέθυμνο, καθώς και κάποια λίγα (15-20) στην περιοχή της Αττάλειας, στη νότια Τουρκία. 

Το είδος, διαχωρίστηκε από τη χουρμαδιά (Phoenix dactylifera), της οποίας θεωρούνταν υποείδος, μόλις το 1967, από τον Ελβετό Βοτανικό Werner Greuter. Όπως όλοι οι επιστήμονες αυτού του είδους, είχε μελετήσει το Θεόφραστο, τον «πατέρα της Βοτανικής» και είχε εμπνευστεί από το έργο του. Έτσι, θεώρησε σωστό, να δώσει το όνομά του σε αυτό το είδος φοινικοειδούς. Όμως, ο λόγος δεν είναι μόνο αυτός. Σε 10 τουλάχιστον σημεία μέσα στην «Περί φυτών Ιστορία», ο Θεόφραστος αναφέρεται στον «Κρητικό φοίνικα» και δεν εννοεί τη χουρμαδιά, όπως κακώς έχει μεταφραστεί, διότι σε άλλα σημεία αναφέρεται ακριβώς σε αυτήν και στον τρόπο σποράς της (ανά 4 οι σπόροι στη θέση φύτευσης γιατί το φυτό είναι δίοικο, έχει δηλαδή τα αρσενικά και τα θηλυκά άνθη σε διαφορετικά φυτά και ήλπιζε με αυτόν τον τρόπο ότι θα «πετύχαινε» την ύπαρξη και των δύο φύλων).

Δεν είναι όμως μόνο αυτά τα στοιχεία. Ο φοίνικας στον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό, όπου εμφανίζεται, συμβολίζει κάτι από πλούτο (για αυτό και η πρώτη ονομασία των φοινικοειδών είναι Principes) και αν αυτό το στοιχείο το μεταφέρουμε και στις ημέρες μας, θα δούμε ότι πολλές φορές η παρουσία των φοινικοειδών στον κήπο προσδίδει και κάποια …χλιδή! Ο Απόλλωνας γεννήθηκε από τη Λητώ κάτω από έναν φοίνικα, σύμφωνα με τον Όμηρο, στη νήσο Δήλο. Η αδερφή του, Άρτεμις, βρισκόταν στην Αυλίδα σε ένα δάσος από φοίνικες. Ο Παυσανίας, αναφέρει ότι οι καρποί αυτών των φοινίκων δεν ήταν εδώδιμοι. Από στοιχεία άλλων συγγραφέων αλλά και παραστάσεις από αρχαιολογικά ευρήματα (πιθάρια, αγγεία κλπ) και μεταγενέστερες γκραβούρες, φαίνεται ότι φοίνικες Θεόφραστου υπήρχαν στην Κρήτη, σχεδόν σε όλη την Πελοπόννησο (Άργος, Μυκήνες, Ολυμπία, Σπάρτη), έως και τη Θήβα. (8) Συνήθως, εμφανιζόντουσαν σε παραθαλάσσια μέρη ή σε όχθες ποταμών. Αντιθέτως, οι χουρμαδιές, τις οποίες κατά πάσα πιθανότητα έφεραν πρώτοι οι Μίνωες από την Αφρική, ευδοκιμούσαν σε πιο ηπειρωτικά και ξηρά μέρη.

Βοτανική-Διαφορές με τη Χουρμαδιά και τον Κανάριο φοίνικα.

Επειδή πρέπει να γίνει μεγάλη προσπάθεια να διασωθεί και να διαδοθεί το είδος Phoenix theophrastii, το οποίο φέρει και το όνομα του «πατέρα της Βοτανικής» Θεόφραστου (372 – 287 π. Χ.), αξίζει τον κόπο να αναφερθούμε λίγο περισσότερο στις διαφορές που έχει με τον ξενόφερτο για την Ελλάδα Phoenix canariensis (κανάριο φοίνικα), καθώς και με τον Phoenix dactylifera (χουρμαδιά). Καταρχήν, ο Phoenix theophrastii είναι πιο κοντός (μέγιστο ύψος το πολύ 15 μέτρα),έχει γκρίζο-γαλάζιο χρώμα φύλλων, μικρότερα φύλλα και στενότερα φυλλάρια(τα φύλλα του είναι πτεροειδή), τα οποία είναι …κοφτερά! (όποιος τον έχει αγγίξει καταλαβαίνει πολύ καλά τι εννοούμε…) Θέλει μόνιμα υγρασία στο χώμα, ενώ αναβλαστάνει και μετά από φωτιά (πυράντοχο- «…ο εκ της τέφρας αναγεννώμενος Φοίνιξ…»). Ο καρπός του όταν είναι ώριμος, είναι μικρός, σκούρος καφέ και δεν είναι εδώδιμος. Τέλος, μία πολύ σημαντική διαφορά έχει να κάνει με τον πλήθος των παραβλαστημάτων και τον τρόπο έκπτυξής τους (clustering). Ο Phoenix theophrastii δημιουργεί παραβλαστήματα από πολύ μικρή ηλικία έχουν τμήμα του κορμού τους υπόγειο, ενώ δε φτάνουν ποτέ σε ύψος το μητρικό φυτό κι έχουν μεγάλη γωνία απόκλισης από αυτό. Ο Phoenix canariensis δεν κάνει παραβλαστήματα, ενώ κάνει ο Phoenix dactylifera, τα οποία είναι πιο κοντά στον κορμό. Ο καρπός του Phoenix dactylifera, ο «χουρμάς», είναι εδώδιμος και γευστικότατος.

Χρήση στην Αρχαία Ελλάδα

Ο John Chadwick ,αναφέρει ότι το πλέγμα που συγκρατούσε τον πηλό σε ορισμένες μυκηναϊκές πινακίδες ήταν από φύλλα φοίνικα. Ο Πλίνιος αναφέρει ότι πρόχειρα πολλές φορές έγραφαν σε φύλλα φοίνικα. Υπάρχει επίσης περιγραφή επίπλων που φτιαχνόντουσαν από φοίνικες ενώ τα ψηλά φυτά να κοβόντουσαν και οι κορμοί τους, ανεστραμμένοι για να μη «ριζώσουν», γινόντουσαν κολώνες. Τελικά, ίσως να μπορούσαμε να κατατάξουμε τους αρχαίους Μυκηναίους σε έναν από τους πρώτους πολιτισμούς που χρησιμοποίησαν τους φοίνικες…

Ένα άλλο γεγονός που πρέπει να αναφερθεί, είναι ότι οι Μυκηναίοι, επειδή απείχαν κάποια απόσταση από τη θάλασσα, αφού κατασκεύαζαν τα πλοία στα καρνάγια τους, τα κατέβαζαν με τη βοήθεια κορμών αυτού του Φοίνικα («κατρακύλια»). Έτσι εξηγείται σε μεγάλο βαθμό ο αφανισμός του είδους από την περιοχή.

Η πρόταση για το Αστικό Πράσινο.

Για όλους τους παραπάνω λόγους και γιατί επιπλέον γίνεται μία προσπάθεια για υποβάθμιση του Phoenix theophrastii και επανένταξή του στο Phoenix dactylifera ως υποείδος , αγωνιζόμαστε για να του δώσουμε τη θέση που του αξίζει, προτείνοντας το ως ΕΘΝΙΚΟ ΦΥΤΟ ή ΔΕΝΔΡΟ της Ελλάδος, ως ελάχιστη τιμή προς το Θεόφραστο. Είναι τουλάχιστον θλιβερό, το ότι κάποιοι «επισκέπτες» - με πιθανόν ερευνητικές αναζητήσεις- που βλέπουν τα 15-20 φυτά στη νότια Τουρκία, τον αναφέρουν ως «τουρκικό δακτυλιοφόρο φοίνικα» (Turkish Date Palm), αναιρώντας τόσο την αναφορά στο Θεόφραστο, όσο και τον τόπο καταγωγής του δηλαδή την Κρήτη και όλη την Ελλάδα. Η αλήθεια είναι, ότι δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί εκτατικά στο αστικό πράσινο λόγω της τραχείας υφής του. Μπορεί όμως να αξιοποιηθεί σε βοτανικούς κήπους, σε αρχαιολογικούς χώρους (ειδικά στη νότιο Ελλάδα), σε ανοικτούς χώρους, φυτεμένος σε ομάδες των 20-25, για να ευνοηθεί η διάδοσή του. Μπορεί να καλλιεργηθεί εύκολα, σε μέρη με κλίμα τύπου μεσογειακού, κοντά σε θάλασσα ή σε ποτάμι. 

Αποτελεί «συλλεκτικό» κομμάτι και αξίζει να διασωθεί. Ας κάνουμε λοιπόν μία προσπάθεια! 

Νίκος Θυμάκης
Γεωπόνος
www.agroartistico.com

(*)Η ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΙΝΑΙ ΣΤΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΚΑΘΕ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΜΕΝΟΥ