Xeriscaping. Για κήπο με περιορισμένες ανάγκες σε νερό. (Από τον Μιχάλη Πολίτη)

Για τη διαμόρφωση ενός τοπίου ή κήπου με γκαζόν απαιτούνται μόνο μερικά απαραίτητα συστατικά: έδαφος, νερό και ήλιος. Ωστόσο, ενώ το έδαφος και το ηλιακό φως φαίνεται ότι βρίσκονται σχετικά εύκολα, δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για το νερό. Τα πολύ θερμά καλοκαίρια και η παρατεταμένη ξηρασία έχουν περιορίσει την παροχή νερού σε πολλές περιοχές, καθιστώντας δυσκολότερη και ακριβότερη την άρδευση για τον κήπο σας. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι χρήσιμο να προσανατολιστείτε σε εναλλακτικές μορφές κηπουρικής και διαμόρφωσης τοπίου όπως το xeriscaping.

Η χώρα μας, μια χώρα μεσογειακή, αγροτική, με θερμά καλοκαίρια και με ελλείψεις νερού σε πολλές περιοχές της είναι προφανές ότι αντιμετωπίζει πρόβλημα στη διαχείριση του νερού, ιδιαίτερα όταν αυτό χρησιμοποιείται σε άρδευση κήπων και τοπίων με διακοσμητικά φυτά.

Σ' αυτό συνετέλεσε η αλλαγή του οικιστικού χάρτη τα τελευταία χρόνια όπου στις αστικές και περιαστικές περιοχές άρχισαν να διαμορφώνονται μεγαλύτεροι ιδιωτικοί κήποι που καταναλώνουν σαφώς περισσότερο νερό.

Αυτή η αιφνίδια μεταβολή δεν συνοδεύτηκε από αντίστοιχη ευαισθησία και προσοχή στη διαχείριση του πόσιμου ή του ανακυκλωμένου νερού, αφήνοντας να μετατραπούν οι νεόδμητες περιοχές σε κακέκτυπα μοντέλων της Βόρειας Ευρώπης και της τροπικής Αμερικής με τεράστιες εκτάσεις ακατάλληλου χλοοτάπητα και φυτικό υλικό, του οποίου οι απαιτήσεις απέχουν πολύ από την ελληνική οικολογική πραγματικότητα. Υπάρχει συνεπώς η ανάγκη για εναλλακτικούς κήπους με ρεαλιστικότερη προσέγγιση στις απαιτήσεις και τη συντήρησή τους.

Τι είναι το Xeriscaping

Ο όρος xeriscaping υποδηλώνει την πρακτική εκείνη της αρχιτεκτονικής τοπίου που ως βασικό στόχο έχει την εξοικονόμηση και ορθολογικότερη χρήση νερού. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1981, όταν μετά από μια ιδιαίτερα καταστροφική ξηρασία, συνεργάστηκαν ο σύλλογος Εργολάβων Αρχιτεκτόνων Τοπίου (Associated Landscape Contractors) και η Υπηρεσία Ύδρευσης του Ντένβερ του Κολοράντο, για να αντιμετωπίσουν το ζήτημα της συνετής διαχείρισης του νερού.  

Ο όρος "xeriscaping" προέρχεται από της ελληνική λέξη "Ξερός", και την αγγλική λέξη "landscaping" λέξη που σημαίνει διαμόρφωση τοπίου.

Οφέλη και πλεονεκτήματα

Τα οφέλη του xeriscaping είναι οικονομικά, περιβαλλοντικά, αλλά και αισθητικά. Από οικονομική άποψη τόσο η εξοικονόμηση και η αποδοτική χρήση των υδατικών πόρων, όσο και η ορθή επιλογή φυτικού υλικού, η οποία εξασφαλίζει τη βιωσιμότητά του και περιορίζει τις απώλειες, αποτελούν παράγοντες κέρδους. 

Από περιβαλλοντική άποψη βασικός στόχος είναι να μειωθούν οι συνολικές ανάγκες μιας περιοχής σε νερό. Με την επιλογή φυτών που αντέχουν στις τοπικές συνθήκες περιορίζονται οι ανάγκες σε άρδευση ή λίπανση και διαφυλάσσεται ο υδροφόρος ορίζοντας τόσο σε όγκο, όσο και σε καθαρότητα.

Τέλος, από αισθητική άποψη, ενώ θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι το xeriscaping περιορίζει τις δυνατότητες της σχεδιαστικής παρέμβασης, αυτό συμβάλλει στη διατήρηση της αισθητικής ιδιαιτερότητας του κάθε τοπίου και προάγει την "τοπιοποικιλότητα" σε κλίμακα γεωγραφικής περιοχής και κατ’ επέκταση ολόκληρης της χώρας.

Οι 7 αρχές του xeriscaping

Η μέθοδος xeriscaping βασίζεται σε 7 αρχές. Ακολουθήστε αυτές τις αρχές και προσαρμόστε τις στις ανάγκες του δικού σας τοπίου και κήπου:

1. Χωροταξία & σχεδιασμός.

Προκαθορίστε που θέλετε να έχετε χλοοτάπητα, που θέλετε να έχετε κήπο με λουλούδια, που λαχανόκηπο, που θα έχετε χώρο για να παίζει το σκυλί σας. Υπολογίστε πως θα είναι λειτουργικό το τοπίο για εσάς.

Φτιάξτε ένα διάγραμμα του τοπίου σας σε κλίμακα, που να παρουσιάζει τα σημαντικότερα στοιχεία του τοπίου σας, όπως σπίτι, άλλα κτήρια, δρόμο, πεζοδρόμιο, γέφυρα, πεζούλια, τα δέντρα που ήδη υπάρχουν κλπ. 

Μόλις ολοκληρωθεί ένα σχέδιο με βάση τα στοιχεία που ήδη υπάρχουν σκεφτείτε πώς θέλετε να χρησιμοποιήσετε το νέο σας τοπίο. Θέλετε χώρους για να παίζει το σκυλί σας; Χώρο για λαχανόκηπο; περιοχές με θέα, παρτέρια, χλοοτάπητα; Σχεδιάστε το χώρο ώστε να είναι λειτουργικός για εσάς. 

Ο σχεδιασμός μπορεί να απαιτεί και τη χρήση δομικών υλικών αντί για φυτά. Επιλέξτε τοπικά δομικά υλικά για την δημιουργία τοιχίων. Η επιλογή των σκληρών υλικών θα πρέπει να γίνεται με γνώμονα τη φιλικότητα στο περιβάλλον του έργου, ώστε να μη δημιουργούνται προβλήματα στο μικρόκλιμα. Για παράδειγμα, τσιμεντένια δάπεδα και πεζούλες ή μεταλλικές κατασκευές έχουν μεγάλη θερμοχωρητικότητα και αποδίδουν ανεπιθύμητες ποσότητες θερμότητας, ακόμη και τις νυχτερινές ώρες.

Μόλις τελειώσετε, συμπληρώστε το αρχικό σχέδιό σας με ένα σχέδιο φύτευσης που ενισχύει τις περιοχές στην κατάλληλη κλίμακα.

2. Ανάλυση και βελτίωση του εδάφους.

Μάθετε τι χώμα σας βοηθά να συγκρατήσετε περισσότερο νερό, είτε πρόκειται για προσθήκη κομπόστ σε αμμώδες έδαφος ή για προσθήκη χαλικιού σε ξερό έδαφος.

Η ανάλυση του εδάφους δίνει τις απαραίτητες πληροφορίες τόσο για τη θρεπτική του κατάσταση, όσο και για τις μηχανικές ιδιότητές του (πορώδες, δυνατότητα συγκράτησης νερού, δυνατότητα αποστράγγισης) και κατευθύνει στις ενέργειες που πρέπει να γίνουν για τη βελτίωσή του. Ενισχύστε το έδαφος με κομπόστ αν χρειάζεται. 

Τα περισσότερα φυτά θα ωφεληθούν από τη χρήση του κομπόστ, το οποίο θα βοηθήσει το έδαφος να διατηρήσει το νερό. Ορισμένα ξερικά φυτά ή φυτά της ερήμου όπως οι κάκτοι προτιμούν εδάφη με χαλίκι αντί εδάφη ενισχυμένα με κομπόστ. Τα φυτά θα πρέπει να προσαρμοστούν στο υπάρχον έδαφος ή το έδαφος θα πρέπει να τροποποιηθεί ώστε να ταιριάζει στα φυτά.

Κύριος στόχος είναι να διευκολυνθούν τα φυτά να αναπτύξουν βαθύ ριζικό σύστημα, ώστε να είναι σε θέση να εκμεταλλευθούν διεξοδικά την υγρασία του εδάφους και τα υπάρχοντα θρεπτικά συστατικά. Συνιστάται, λοιπόν, χρήση φυτών ευπροσάρμοστων στις εδαφικές συνθήκες και όχι ριζική αλλαγή της περιοχής για να εξυπηρετήσει μια επιλογή μας.

3. Άρδευση.

Κατανοήστε τον κατάλληλο τρόπο για να ποτίσετε κάθε είδος φυτού που έχετε.  Το γκαζόν απαιτεί ψεκαστήρες, ενώ τα φυτά και θάμνοι χρειάζονται στάγδην άρδευση ή ψεκαστήρες.

Πάγια τακτική είναι να ποτίζονται τα φυτά ή ο χλοοτάπητας με τέτοιο τρόπο, ώστε να αναπτύσσουν βαθύ ριζικό σύστημα. Όσο πιο ρηχό είναι το ριζικό σύστημα, τόσο πιο ευάλωτα είναι τα φυτά στην ξηρασία. Σύμφωνα με την προσέγγιση του xeriscaping, λοιπόν, είναι απαραίτητο να επιλέγονται τα σωστά συστήματα άρδευσης ανάλογα με την περιοχή και το φυτικό υλικό.

Το πότισμα στο xeriscaping μπορεί να γίνει και με το χέρι, ωστόσο ένα αυτόματο σύστημα συνιστάται για καλύτερα αποτελέσματα στην εξοικονόμηση νερού.

Ο σχεδιασμός ενός συστήματος άρδευσης πρέπει να γίνεται με ακρίβεια, έτσι ώστε να παρέχει νερό μόνον εκεί που χρειάζεται, χωρίς απώλειες.

Για τη μεγιστοποίηση των αποτελεσμάτων θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι περιβαλλοντολογικές συνθήκες, οι μετεωρολογικές συνθήκες, η υδατοχωρητικότητα του εδάφους και οι απώλειες νερού από την εξάτμιση.

Σήμερα τα αυτοματοποιημένα συστήματα άρδευσης είναι σε θέση να παρέχουν προγράμματα άρδευσης, στηριγμένα σε αυτά τα δεδομένα.

4. Επιλογή φυτών και ζωνών.

Δημιουργήστε ζώνες. Φυτά με παρόμοιες ανάγκες θα πρέπει να συγκεντρωθούν ώστε φυτά με υψηλές απαιτήσεις σε νερό να μην βρίσκονται ανάμεσα σε φυτά με χαμηλές απαιτήσεις σε νερό.

Διαφορετικές περιοχές στο τοπίο σας δέχονται διαφορετικές ποσότητες φωτός, άνεμου και υγρασίας. Για να ελαχιστοποιήσετε τη σπατάλη του νερού, ομαδοποιήστε τα φυτά σε ζώνες σύμφωνα με τις ανάγκες τους σε φως και νερό, και τοποθετήστε τα σε μια περιοχή που ταιριάζει με αυτές τις απαιτήσεις. 

Τα φυτά πρέπει να επιλέγονται με γνώμονα την καταλληλότητα και την προσαρμοστικότητά τους τόσο στο ευρύτερο, όσο και στο ειδικότερο περιβάλλον του χώρου.

Τα φυτά που συνθέτουν τον κήπο θα πρέπει να τοποθετούνται σε ζώνες, ανάλογα με τις ανάγκες τους σε νερό: ζώνη υψηλής, μέσης και χαμηλής απαίτησης, εναρμονίζοντας τα κατάλληλα φυτά με τις υπάρχουσες συνθήκες υγρασίας. Οι ζώνες υψηλής απαίτησης σε νερό θα πρέπει να είναι σχετικά περιορισμένης έκτασης και να εντοπίζονται κυρίως σε εμφανείς περιοχές του έργου, όπως, για παράδειγμα, οι είσοδοι κατοικιών.

Αν ο χώρος προς διαμόρφωση προσφέρει κάποια ποικιλία στο μικρόκλιμα του, τότε τα φυτά πρέπει να επιλέγονται έτσι, ώστε να προσαρμόζονται στις επί μέρους συνθήκες που επικρατούν. Είναι, λοιπόν, προτιμότερο σε μια ξηρή ζώνη χαμηλής απαίτησης σε νερό να τοποθετούνται φυτά που δεν έχουν ιδιαίτερες ανάγκες.

Βάλτε φυτά μέσης απαίτησης σε νερό, σε περιοχές με χαμηλό επίπεδο αποστράγγισης, κοντά σε υδρορροές, ή στη σκιά άλλων φυτών. Ο χλοοτάπητας σας θα απαιτήσει το περισσότερο νερό ενώ οι θάμνοι και τα παρτέρια θα απαιτήσουν περίπου τη μισή ποσότητα του νερού. Οι ξηρές, ηλιόλουστες περιοχές μπορούν να υποστηρίξουν φυτά χαμηλής απαίτησης σε νερό που αναπτύσσονται καλά στο κλίμα μας. Φυτεύοντας μια ποικιλία από φυτά με διαφορετικά ύψη, υφή και χρώμα θα δημιουργήσετε ενδιαφέρον και ομορφιά στην περιοχή.

Μια, μια πρακτική σ' αυτήν την κατεύθυνση είναι η επιλογή δέντρων που να σκιάζουν τόσο τα χαμηλότερα φυτά, όσο και το έδαφος, μειώνοντας έτσι τις απώλειες από την εξάτμιση και τη διαπνοή, ενώ σε περιπτώσεις που δεν μπορούν να επιλεγούν δέντρα, για τον ίδιο σκοπό προτείνεται η τοποθέτηση μικρού μεγέθους φυτών σε πυκνότερες μεταξύ τους αποστάσεις.

5. Κάλυψη του εδάφους με οργανικά και ανόργανα υλικά.

Ένα επίστρωμα από φλοιό πεύκου ή χαλίκι θα κρατήσει την υγρασία και θα βελτιώσει αισθητικά την όψη του χώρου.

Η χρήση επιστρωμάτων διευκολύνει τη συγκράτηση νερού, κρατά τις ρίζες των φυτών δροσερές, αποτρέπει το έδαφος από το να δημιουργήσει κρούστα, ελαχιστοποιεί την εξάτμιση και μειώνει την ανάπτυξη των ζιζανίων. 

Τέτοια υλικά μπορεί να είναι οργανικά, όπως τεμαχισμένοι ξυλώδεις βλαστοί που προκύπτουν από τα κλαδέματα, φλούδα πεύκων από συγκεκριμένα είδη (π.χ. pinus maritima) κτλ.. Γενικά, τα πιο κατάλληλα οργανικά υλικά είναι αυτά με λεπτή υφή, που δεν χάνουν την υδατοπερατότητά τους στο πέρασμα του χρόνου. 

Το πάχος του οργανικού στρώματος πρέπει να είναι 8 - 10 cm και ανά τακτά διαστήματα να συμπληρώνεται η ποσότητα που αποσυντίθεται.

Ανόργανα επιστρώματα, όπως οι βράχοι και το αμμοχάλικο, θα πρέπει να εφαρμόζονται σε πάχος 5 έως 8 cm. Η περικύκλωση με πέτρες γύρω από τα φυτά κάνει την περιοχή πιο ζεστή γι' αυτό είναι καλό να χρησιμοποιείτε αυτήν την πρακτική περιορισμένα.

6. Χρήση χλοοτάπητα.

Περιορίστε το γκαζόν μόνο σε μέρη που χρησιμοποιείτε πολύ. Αν η μόνη φορά που χρησιμοποιείτε το γκαζόν σας είναι τώρα, ίσως δεν το χρειάζεστε.

Ο χλοοτάπητας παρουσιάζει την εντονότερη κατανάλωση νερού. Συχνά επιλέγεται για να καλύψει αμήχανα κενά στο σχέδιο. Στο xeriscape αποτελεί πολυτέλεια. Αυτό δεν σημαίνει ότι εγκαταλείπεται πλήρως, απλά περιορίζεται η υπερβολή στη χρήση του. Χρησιμοποιείται πλέον όπου το επιτρέπουν οι συνθήκες (κατάλληλη ζώνη) και όπου άλλο είδος εδαφοκάλυψης δεν ενδείκνυται.

Σε όσες περιπτώσεις είναι εφικτό, συνιστάται αντικατάσταση του χλοοτάπητα από κάποιο χαλαρό δομικό υλικό (βότσαλο, ψηφίδα, συμπιεσμένη άργιλο) ή κάποιο φυτικό υλικό με μικρότερες ανάγκες σε νερό (θυμάρι, λιππία, τριφύλλι). Αν ο χλοοτάπητας είναι αναπόφευκτος, είναι καλό να χρησιμοποιούνται ποικιλίες με μικρές απαιτήσεις σε νερό. Μεγάλη έμφαση δίνεται στην επιλογή του κατάλληλου είδους.

Τα θερμόφυλλα είδη έχουν κατά κανόνα περιορισμένες ανάγκες και ενδείκνυνται για τις νότιες και παραθαλάσσιες περιοχές της χώρας μας, όπου και τα προβλήματα λειψυδρίας είναι πιο έντονα. Παρατηρήσεις που έγιναν σε ένα τριετές πείραμα στην Ιταλία έδειξαν ότι στα είδη cynodon dactylon, zoysia japonica, paspalum vaginatum, stenotaphrum secundatum και pennisetum clandestinum παροχή νερού ίση με το 66% της ποσότητας που χάνεται από την εξάτμιση και τη διαπνοή αρκεί για να τα κρατήσει σε πάρα πολύ καλή κατάσταση κατά τη θερινή περίοδο.

Σε ψυχρότερες περιοχές η χρήση βαθύρριζων ψυχρόφιλων ποικιλιών, όπως είδη του γένους festuca είναι ενδεικτικότερη λόγω καλύτερης συμπεριφοράς στο κρύο, αν και οι θερινές απαιτήσεις τους σε νερό είναι αρκετά αυξημένες.

Χρησιμοποιήστε την κατάλληλη για την περιοχή σας ποικιλία και μάλιστα όσο το δυνατόν περιορισμένα για να μειώσετε το πότισμα και τις απαιτήσεις συντήρησης.

7. Συντήρηση.

Χαμηλή συντήρηση δεν σημαίνει καμία συντήρηση, γι 'αυτό είναι κρίσιμο να ακολουθείτε ένα σχέδιο για πότισμα, λίπανση και κλάδεμα όλο το χρόνο.

Οι ανάγκες για συντήρηση του xeriscaping πρέπει να είναι χαμηλές. Επίσης πρέπει να προτιμώνται πρακτικές που δεν σπαταλούν νερό. Π.χ. ο καθαρισμός των διαδρόμων να γίνεται με σκούπα και όχι με λάστιχο, συχνό κούρεμα του χλοοτάπητα που θα περιορίζει τις ανάγκες σε νερό, περιορίζοντας την απώλεια από την εξάτμιση και τη διαπνοή, έλεγχος των ζιζανίων για να μην ανταγωνίζονται τα φυτά σε νερό.

Το κλάδεμα των φυτών για διατήρηση του σχήματος πρέπει να γίνεται επιλεκτικά και με μέτρο, περιορίζοντας έτσι τον πολλαπλασιασμό των ταχυφυών βλαστών, οι οποίοι έχουν ιδιαίτερα υψηλές ανάγκες σε νερό.

Όλα τα xeriscaping τοπία απαιτούν κάποιο βαθμό προσοχής κατά τη διάρκεια του έτους. Ο χλοοτάπητας απαιτεί αερισμό την άνοιξη και το φθινόπωρο, μαζί με τακτική λίπανση κάθε 6 έως 8 εβδομάδες. Κρατήστε το ύψος της χλόης σας στα 8 cm  και αφήστε να πέσουν τα αποκόμματα. Τα δέντρα, οι θάμνοι και τα πολυετή φυτά θα πρέπει να κλαδεύονται περιστασιακά και να αφαιρούνται τα νεκρά κλαδιά, για να προωθείται η ανθοφορία τους και να ελέγχεται το ύψος και η εξάπλωσή τους. Μεγάλο μέρος του φυτικού υλικού που θα αφαιρεθεί μπορεί να τεμαχιστεί και να χρησιμοποιηθεί σε σωρούς κομποστοποίησης.