Νάνα Δέντρα (Bonsai - Μπονσάι). Γνωρίστε τα και καλλιεργήστε τα.

Η τέχνη για τη δημιουργία νάνων δέντρων, που είναι γνωστή με το γιαπωνέζικο όνομα "μπονσάι" (= καλό δέντρο, δέντρο του δίσκου), έχει πανάρχαιη κινέζικη προέλευση, αναδείχτηκε όμως και διαδόθηκε από τους Ιάπωνες. Αρχή της τέχνης αυτής είναι να δοθεί σ' ένα δέντρο που κανονικά φτάνει σε δεκάδες μέτρα ύψος, ένα λιλιπούτειο ύψος (όσο π.χ. και ένα κυκλάμινο) και, συγχρόνως, μια διάρκεια ζωής πολλών χρόνων (υπάρχουν τέτοια δέντρα ηλικίας 300 χρονών). Τα "μπονσάι" έχουν χονδρό και ροζιασμένο κορμό, ρίζες επίσης χονδρές με έξω από το χώμα το τμήμα τους που είναι κοντά στον κορμό, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τα γέρικα δέντρα που αναπτύσσονται ελεύθερα στη φύση, κλάδους στρεβλούς και εξ ίσου βασανισμένους αλλά υπέροχα ισοζυγισμένους και γενικά, εμφάνιση που δείχνει ότι πέρασαν, πραγματικά, πολλά χρόνια από πάνω τους για να δημιουργηθούν.

Όσο μεγάλη και αν είναι η ηλικία τους, τα "μπονσάι" μπορεί να διατηρήσουν τη φυσική τους όψη, ώστε να μην είναι μόνο πιστά αντίγραφα μεγάλων και γερασμένων δέντρων, αλλά και πραγματικά έργα τέχνης. Ειδικότερα στα πεύκα, δίνεται από τους ειδικούς στην τέχνη αυτή μια ελικοειδής σιλουέτα, που μοιάζει το φυτό σαν να κρέμεται πάνω από κάποιο γκρεμό, όπως ακριβώς συμβαίνει σε δέντρα που βρίσκονται στην πλαγιά ενός βουνού ή στα απόκρημνα βράχια μιας ακροθαλασσιάς.

Για να γίνουν, όμως, τα "μπονσάι" όχι μόνο πείρα αλλά και γνώση της μορφολογίας και οικολογίας του είδους που πρόκειται να νανοποιηθεί, ώστε να εξασφαλίζεται η διατήρησή του σε παρόμοιες συνθήκες κλίματος, εδάφους, τροφής, υγρασίας και φωτισμού, όπως στο φυσικό περιβάλλον που αναπτύσσεται το μητρικό είδος φυτού. με τη διαφορά ότι, στα "μπονσάι" όλα αυτά θα δοθούν με "τσιγκουνιά" από τη νεαρή τους ηλικία ακόμα, ώστε τα φυτά να διατηρούνται, απλώς, στη ζωή, ή μάλλον μεταξύ ζωής και θανάτου. Συγχρόνως κατά τη δημιουργία τους υποβάλλονται σε πολλές κακώσεις (στρέβλωμα, κοπή ριζών, κορφολογήματα κ.λπ..), ώστε το δέντρο, αντί να ανεβαίνει σε ύψος, να μένει "κατσιασμένο", το δε ύψος του να μη ξεπεράσει τις λίγες δεκάδες εκατοστά. Για όλα αυτά χρειάζεται, ακόμα, υπομονή και επιμονή.

Στην Ελλάδα το εμπόριο "μπονσάι" δεν είναι τόσο συστηματικό όσο στο εξωτερικό και λίγοι ερασιτέχνες ή επαγγελματίες καταγίνονται στη δημιουργία τέτοιων δέντρων. Τα τελευταία χρόνια όμως, υπάρχει αυξημένο ενδιαφέρον για τη γνωριμία της τέχνης αυτής. Γι' αυτό θα περιγράψουμε με λίγα λόγια τις αρχές της, με τη διευκρίνηση ότι χρειάζεται να περάσουν αρκετά χρόνια (τουλάχιστον είκοσι) για να αποκτήσει κανείς ένα "μπονσάι" με κάποια αξία καλλιτεχνική, από τα οποία τα 4-6 πρώτα είναι τα πιο δύσκολα ενώ τα υπόλοιπα το φυτό απλώς θα διατηρηθεί στη ζωή.

Κατάλληλα είδη.

Οι Ιάπωνες έχουν αποδείξει ότι "μπονσάι" μπορούν να γίνουν από 350 περίπου είδη και βοτανικές ποικιλίες δέντρων και θάμνων. Τα καλύτερα, όμως, γίνονται από είδη και ποικιλίες των κωνοφόρων και αυτό γιατί το φύλλωμά τους είναι πιο μικρό και ταιριάζει με τη σιλουέτα του νάνου δέντρου. Εκτός αυτού, μερικά κωνοφόρα (τούγια, γιουνίπερος, χαμαικυπάρισσος κ. α.) έχουν και νάνες ποικιλίες που μπορεί ευκολότερα να γίνουν απ' αυτές "μπονσάι".

Περισσότερο κατάλληλα απ' όλα τα κωνοφόρα είναι τα πεύκα και ιδιαίτερα μερικά είδη ξενικής προελεύσεως, γιατί ο κορμός τους είναι εύκαμπτος. Επίσης κατάλληλος είναι και ο Γιουνίπερος ο σινικός  (ξενικό είδος), ο τάξος, ο χαμαικυπάρισσος, ο κέδρος (Λιβάνου, γλαυκός, Θεοδάρα) και η κρυπτομέρια. Από τα κωνοφόρα της ελληνικής χλωρίδας κατάλληλα είναι το Πεύκο (Pinus silvestris), τα Ψευδοκυπαρίσσια και το "Κέδρο" (Γιουνίπερος ή Άρκευθος), καθώς και ο κοινός Γιουνίπερος.

Από τα άλλα αειθαλή δέντρα και θάμνους θεωρούνται περισσότερο κατάλληλα για νανοποίηση τα: Αζαλέα, Άκερ (Σφεντάμι και προπαντός το Γιαπωνέζικο Σφεντάμι), Βερβερίς, Γιασεμί κίτρινο, Γλυτσίνα, Δρυς (διάφορα είδη), Ίλεξ ή Ου, Ιτιά κλαίουσα, Καμέλια, Κάρπινος (Γαύρος), Κράταιγος, Κυδωνιάστρα διάφορα, Μηλιά (ανθομηλιά), Προύνος (Αμυγδαλιά, Βερικοκιά, Δαμασκηνιά κ.α. είδη), Ροδιά (και προπαντός η νάνος ποικιλία), Τάμαριξ (Αλμυρίκι), Τσιντόνια (Κυδωνιά η Ιαπωνική), Φορσύθια, Φτελιά (Καραγκάτσι) κ. α.

Φυτικό υλικό. 

Τα φυτά, που θα χρησιμοποιηθούν για να δημιουργηθούν "μπονσάι", μπορεί να προέρχονται από:

- Δεντρύλλια που έχουν νανοποιηθεί αυτόματα στη φύση. Είναι η πιο γρήγορη μέθοδος για το σκοπό αυτό. Τέτοια φυτά μπορεί να βρεθούν σε ακροθαλασσιές, σε ορεινές και άγονες περιοχές και, προπαντός, όπου οι συνθήκες για την ανάπτυξη των φυτών γίνονται πάρα πολύ δύσκολες (από τη δριμύτητα του κλίματος τους δυνατούς αέρηδες ή από μεγάλη φτώχεια του εδάφους). Τα φυτά αυτά είναι ηλικιωμένα αλλά ατροφικά με ροζάρικους κορμούς και για να βρεθούν χρειάζεται επίμονο ψάξιμο στα πιο απρόσιτα μέρη. Χρειάζεται επίσης πολύ προσεκτικό ξερίζωμα που μπορεί να διαρκέσει και μήνες. Προτού φυτευτεί αφαιρείται η κυρία ρίζα και μετά τη φύτευση ελέγχεται η ανάπτυξη με κλάδεμα των κλάδων του δέντρου. Τα καινούρια βλαστάρια περιορίζονται πάλι με κλάδεμα, στρεβλώνονται και δένονται κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να επιτεθούν διάφορα σχήματα και να δημιουργηθούν καινούριες εντυπώσεις.

- Μικρά φυτά που αναπτύχθηκαν από σπόρους που φύτρωσαν μόνοι τους και έχουν καθυστερημένη ανάπτυξη επειδή βρίσκονται παραμελημένα (σε σχισμές βράχων, ανάμεσα από ξερολιθιές, στα όρια ενός κήπου ή χωραφιού κ.λπ.) Τα φυτά αυτά, που δεν πρέπει να είναι μεγαλύτερα σε ύψος από 15 - 20 εκ., ξεριζώνονται με προσοχή νωρίς την άνοιξη ή το φθινόπωρο με μικρή μπαλίτσα από χώμα στα κωνοφόρα και τα αειθαλή στις ρίζες τους.

- Μικρά φυτά, που αγοράζονται από κρατικά δασικά φυτώρια ή από ένα ιδιωτικό φυτώριο, περιορισμένης και καχεκτικής ανάπτυξης.

 - Έριζα φυτά που προέρχονται από μοσχεύματα για είδη που πολλαπλασιάζονται εύκολα με τον τρόπο αυτό (Τσιντόνια, Κυδωνιά, Ίλεξ ή Ου, Γιουνίπερος, Τάμαριξ (Αλμυρίχι), Κρυπτομέρια, Φορσύθια κ. α. Επίσης έρριζα φυτά που προέρχονται από πολλαπλασιασμό με καταβολάδες για ορισμένα είδη (Αζαλέα, Τσιντόνια, Γιασεμί γυμνανθές, Φορσύθια). Τα "μπονσάι" που προέρχονται από έρριζα μοσχεύματα και καταβολάδες γίνονται  γρηγορότερα, ζουν όμως λιγότερα χρόνια.

Η σειρά των εργασιών. 

Με οποιοδήποτε τρόπο, από τους παραπάνω, αποκτηθεί ένα νεαρό φυτάριο, αυτό δεν πρέπει να έχει ύψος παραπάνω από 15-20 εκ., ακολουθείται δε για τη δημιουργία του "μπονσάι" η παρακάτω σειρά ενεργειών:

 - Χρησιμοποιείται ένα δοχείο ανάβαθο, λ. χ. μια πήλινη γαβάθα ή ένα πλαστικό δοχείο που να έχει τρύπα για αποστράγγιση, στον πυθμένα του οποίου στρώνονται κομμάτια σπασμένης γλάστρας ή χαλίκι. Το δοχείο κατόπιν γεμίζεται με μίγμα φτωχό σε θρεπτικά στοιχεία (π.χ. 2 μέρη χώμα αμμουδερό, 2 μέρη άμμο, 1 μέρος φυλλόχωμα).

- Αφαιρείται με το δάχτυλο και προσεχτικά ένα μέρος από το χώμα πού περιβάλει τις ρίζες του φυτού, ώστε να μείνει αυτό που είναι στο κέντρο του ριζικού συστήματος και που είναι απαραίτητο για να πιάσει το φυτό. Κόβεται επίσης η κύρια ρίζα (πασσαλώδης, άτρακτος), ελαττώνεται στο μισό περίπου το μήκος των άλλων και κορυφολογείται επίσης ελαφρά το υπέργειο μέρος.

- Ακολουθεί η φύτευσή του στο δοχείο και επειδή αυτό δεν είναι βαθύ, στρώνονται οριζοντίως οι ρίζες, ώστε ο λαιμός του δενδρυλλίου να βρεθεί κατόπι στο χείλος του δοχείου και ύστερα σκεπάζονται οι ρίζες με λίγο χώμα που πιέζεται με τα δάχτυλα. Για να διατηρηθεί εύκολα το φυτό στη θέση αυτή και για να συμπληρωθεί, συγχρόνως το ντεκόρ τοποθετούνται δυο μικρές πέτρες διαλεγμένες με προσοχή, ώστε να έχουν διακοσμητική αξία, που να ακουμπούν απευθείας στις ρίζες. Γεμίζεται, κατόπι, το δοχείο ως ένα εκ. από τα χείλη, περίπου, με χώμα που πιέζεται δυνατά και στολίζεται στο τέλος η επιφάνεια με το σκέπασμά της με χαλίκια, βρύα κομμάτια από φλοιό κ.λπ και ακολουθεί πότισμα.

- Μετά τη φύτευση που γίνεται την άνοιξη ή το φθινόπωρο, πρέπει να περάσουν 3-4 μήνες, ώστε να εγκατασταθεί το φυτό καλά στην καινούρια του θέση ώστε να "ξεκινήσει" καλά η βλάστηση, και έπειτα να υποβληθεί το φυτό στην πρώτη μεταχείριση νανοποιήσεως. Αυτή συνίσταται στο κορυφολόγημα και στη στρέβλωση (στρίψιμο) για να πάρει τη μορφή του αληθινού "μπονσάι". Το στρέβλωμα του κυρίως βλαστού και των κλάδων, εξ άλλου, είναι απαραίτητο για να εμποδίζεται η άνοδος μεγάλης ποσότητας χυμού στο φύλλωμα, ώστε να περιοριστεί η ανάπτυξη του φυτού. Για να γίνει η στρέβλωση δένεται ένα κορδονέτο γύρω από το δοχείο, στο οποίο δένεται ένα λεπτό χάλκινο σύρμα ή ένας σπάγκος νάιλον, που τυλίγεται κατόπι σπειροειδώς στον κύριο βλαστό, σε τρόπο ώστε να γέρνει προς την οριζόντια θέση. Με άλλα δεσίματα απομακρύνονται οι κλάδοι στους οποίους δίνεται η επιθυμητή κρίση. Για να γίνει αυτό περιβάλλονται και αυτοί με χάλκινο σύρμα ή σπάγκο από νάιλον όπως ο κύριος βλαστός. Τα σύρματα ή οι σπάγκοι νάιλον θα μείνουν στη θέση τους επί ένα-δύο χρόνια, ώστε να ξυλοποιηθούν οι κλάδοι και ύστερα αφαιρούνται. 

Το φυτό μας, είναι τώρα ένα νέο "μπονσάι" Γιουνίπερου, θα πρέπει όμως να περάσουν πολλά χρόνια για να χοντρύνει ο κορμός του και να γίνει ένα πραγματικά εκφραστικό "μπονσάι". Θα χρειαστεί και παρά πέρα υπομονή και επιμονή για μερικά χρόνια για να γίνει αυτό. Και μετά τα δεσίματα με σύρματα ή σχοινιά νάιλον ελέγχετε η εναέρια βλάστηση του φυτού με μικροκορυφολογήματα κ.α. Τα ποτίσματα θα γίνονται συχνά, αλλά με πολύ λίγο νερό κάθε φορά. Λιπάσματα διαλυμένα στο νερό θα χρησιμοποιούνται με πολλή σύνεση και σε πολύ μικρές ποσότητες. Κάθε χρόνο θα βγαίνει το φυτό από το δοχείο, θα γίνεται αφαίρεση λίγου χώματος, θα κόβονται οι χοντρές ρίζες και θα ξαναφυτεύεται. Σύγχρονος θα προστίθεται και λίγο καινούριο χώμα σε αντικατάσταση αυτού που αφαιρέθηκε. Για να δοθεί η εντύπωση της ηλικίας και στο νεαρό "μπονσάι", θα πρέπει να γυμνώνονται προσεκτικά από το χώμα οι ρίζες που είναι κοντά στον κορμό του δενδρυλλίου και να χαράζεται με μαχαιράκι ο κορμός, ώστε να ρυτιδωθεί σιγά-σιγά.

Μπονσάι με σπορά. 

Οι επαγγελματίες για τη δημιουργία "μπονσαί" αρχίζουν, συνήθως, με σπορά σπόρων την άνοιξη, αφού προηγουμένως στρωματωθούν ή όχι (ανάλογα με το είδος) δε δοχεία διαμέτρου 2-3 εκ. που γεμίζονται με πολύ φτωχό μίγμα. Τα νεαρά φυτά ποτίζονται τακτικά όσο να αποκτήσουν ύψος μερικών εκατοστών και αμέσως αρχίζουν οι στερήσεις. Από τις τυχόν διακλαδώσεις τους διατηρείται η πιο αδύνατη.

Το φθινόπωρο για τα Κωνοφόρα και την άνοιξη για τα άλλα είδη γίνεται η πρώτη μεταφορά σε δοχείο μεγαλύτερο κατά μισό ως ένα εκατοστό και κόβεται η πασσαλώδης ρίζα. ανάλογα με την ανάπτυξη κάθε δύο-τρία χρόνια γίνεται και νέα μεταφορά σε μεγαλύτερο δοχείο, κατά την οποία αφαιρούνται ή κονταίνονται οι χοντρές ρίζες. Το νερό και τα ποτίσματα θα δίνονται πάντοτε με "τσιγκουνιά", γιατί το φυτό πρέπει να "λιμοκτονεί" για να νανοποιηθεί. Για να σταματήσει η ανάπτυξη και να πάρει το φυτό την επιθυμητή μορφή γίνονται και εδώ κορυφολογήματα και στρεβλώσεις του κορμού και των κλάδων.

Η εκλογή των δοχείων. 

Η εκλογή του δοχείου, όπου θα διατηρηθεί ένα "μπονσάι" είναι το ίδιο σημαντική, γιατί συμπληρώνει την ομορφιά του φυτού. Αειθαλή δέντρα ζουν καλά σε μια απλή γλάστρα, αρμονικά δεμένη με το φυτό. Για δέντρα ευθυτενή, προτιμούνται ρηχές, ορθογώνιες ή ωοειδής γλάστρες. Για δέντρα που γέρνουν ή που κρέμονται τα κλαδιά τους, προτιμούνται τετράγωνες ή στρογγυλές, βαθιές γλάστρες, για να τονίζεται η εντύπωση των απόκρημνων βράχων. Οι άσπρες γλάστρες από πορσελάνη προτιμούνται για τα καλλωπιστικά φυτά, για να προβάλλονται καλύτερα τα πράσινα φύλλα τους και τα χτυπητά χρώματα των λουλουδιών τους.

Μπορεί, τέλος, στο ίδιο δοχείο να γίνει συνδυασμός λιλιπούτειων δέντρων και βράχων, αρμονικά δεμένων, ή και να φυτευθούν πολλά "μπονσάι" μαζί, ώστε να δημιουργηθεί η εντύπωση δάσους.

Η διατήρηση των "μπονσάι". 

Τα "μπονσάι", επειδή προέρχονται από ανθεκτικά φυτικά είδη, είναι φυτά του ελεύθερου αέρα, που, καμιά φορά, καλλιεργούνται και σε ψυχρές σέρες. Παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον για την διακόσμηση των λεγόμενων "¨Γιαπωνέζικων κήπων", των βραχόκηπων (Rock gardens), για τις ταράτσες και τα μπαλκόνια. Αντίθετα, δεν μπορούν να διατηρηθούν για πολύ καιρό στα διαμερίσματα. Τα δέντρα χρειάζονται αρκετό ήλιο και καθαρό αέρα. Ωστόσο, δεν πρέπει να μένουν εκτεθειμένα στον καυτό ήλιο. Το χώμα τους πρέπει να στραγγίζει καλά, αλλά και να κρατάει, συγχρόνως, αρκετή υγρασία για να μην ξεραθούν οι ρίζες.